بی شک یکی از راه های شناخت هر جسم، کالا و یا محصول تولیدی، بررسی ساختار و یا ساختمان آن می باشد. بنابراین برای شناخت فرش و به دنبال آن یافتن راههای بهبود کیفیت و عملکرد فرش، در گام اول باید به ساختار کلی و نیز اجزای تشکیل دهنده فرش پی برد.
از این رو، در این فصل تلاش می شود تا تصویر دقیقی از ساختار فرش، اجزای تشکیل دهنده آن و نیز ارتباط بین این اجزا ترسیم گردد.
1 – ۲ - ساختار کلی فرش
فرش منسوجی سه بعدی، ضخیم و سنگین وزن است که از دو جزء اصلی تشکیل می شود: لایه زمینه (برزنت) و لایه سطحی (لایه «خاب» یا پرز) (شکل ۲-۱).
«لایه سطحی فرش» یا «لایه خاب» از تعداد بسیار زیادی «نخ خاب» که به صورت موازی با یکدیگر (عمود بر لایه زمینه) قرار گرفته اند، تشکیل شده است. در ایران، به تقلید از فرش دستباف، به هریک از نخهای خاب یک «گره» نیز می گویند.
بسته به ارتفاع نخهای خاب یا ضخامت فرش، ۷۰ تا ۸۵ درصد از وزن یک فرش به خاب آن اختصاص دارد. این لایه، نه تنها تعیین کننده نقش، رنگ و طرح فرش است، بلکه نشان دهنده خواص فیزیکی و مکانیکی اصلی فرش مانند راحتی هنگام نشستن و راه رفتن روی فرش، دوام ضخامت فرش در طول زمان، بازگشت پذیری خاب، مقاومت در مقابل نور خورشید، میزان عایق حرارتی فرش و… می باشد.
به عبارت دیگر، لایه خاب فرش نقش اساسی در ویژگی های هنری، فنی، عملکردی و حتی تجاری فرش ایفا می کند که در بخش های بعد، به طور مفصل به آن پرداخته می شود.
2 – ۲- ساختار لایه زمینه
«لایه زمینه» پارچه ای ضخیم با ساختار تاری۔ پودی است که از درهم رفتن نخهای تار (چله) و پود به وجود می آید. ظاهر این لایه بسیار شبیه پارچه های ضخیم برزنتی است و به همین دلیل در بسیاری از کارخانجات فرش ماشینی به آن «برزنت فرش» گفته می شود.
این لایه از فرش نقش بستری برای نگه داشتن نخ های لایه خاب را به عهده دارد و هر فرش به واسطه این لایه با زمین (کف) تماس دارد. لازم به ذکر است که برای جلوگیری از بیرون آمدن نخهای خاب (گره ها) و استحکام بخشی اتصال بین لایه زمینه و لایه خاب، به برزنت پشت فرش ماشینی، آهار (نوعی چسب) میزنند.
مشخصات برزنت فرش، نقشی اساسی در تعیین برخی ویژگی های نهایی آن فرش دارد. مهم ترین مشخصه برزنت فرش، تراکم آن است. با توجه به ساختار سه بعدی فرش و نحوه درهم رفتگی اجزای برزنت فرش که در ادامه به آن پرداخته می شود، می توان به نقش تراکم برزنت در تراکم فرش پی برد.
بر این اساس، برای داشتن فرش های با تراکم بالا نیاز به برزنت با تراکم بالاست. استحکام فرش در جهت طول و عرض ویژگی دیگری از فرش است که کاملا متأثر از لایه زمینه (برزنت) فرش می باشد.
وزن لایه زمینه در مقایسه با نخ های خاب بسیار کمتر بوده و در حدود ۱۵ تا ۳۰ درصد وزن نهایی یک فرش را تشکیل می دهد. ضخامت لایه زمینه در فرش های مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و از حدود 8/ 0 میلی متر در فرش های با تراکم پایین تا 5/ 2 میلی متر در فرش های با تراکم بالا متغیر است.
بر همین اساس، لایه زمینه حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از ضخامت کل فرش را تشکیل میدهد. لایه زمینه، خود از اجزای مختلفی تشکیل شده است که در ادامه در مورد هر یک توضیحاتی بیان می شود.
۱ – ۳ – ۲ – اجزای تشکیل دهنده لایه زمینه
در ایجاد ساختمان لایه زمینه یا برزنت فرش، دو جزء اصلی و یک جزء فرعی مشارکت دارند. نخ های تار (چله) و نخ های پود به عنوان اجزای اصلی و نخ خاب مرده به عنوان جزء فرعی می باشند. در ادامه، هریک از این اجزا و نقش آنها در ساختمان بافت زمینه فرش تشریح می گردد.
۱ – ۱ – ۳ – ۲ – تار (چله)
«نخهای تار» یکی از اجزای اصلی و بسیار مهم در تشکیل ساختار زمینه فرش هستند. استحکام فرش در راستای طول، میزان جمع شدگی طولی فرش حین آهار و مقدار آب رفتگی فرش ناشی از شستشوی خانگی یا صنعتی، همگی بستگی به مشخصات نخ های چله و نحوه قرار گیری آنها در بافت فرش دارد.
ویژگی های یادشده به عواملی مانند جنس نخ های تار (نوع و مشخصات الياف)، استحکام و ازدیاد طول تا حد پارگی تک تک آنها، تاب نخ، نمره نخ، تراکم نخ های تار در فرش و نوع بافت زمینه فرش بستگی دارد.
۲ – ۱ – ۳ – ۲ – پود
یکی دیگر از اجزای اصلی و مهم لایه زمینه فرش، «نخ پود» می باشد. نخ های پود برخلاف نخ های تار و خاب که در راستای طولی فرش و دستگاه بافندگی قرار گرفته اند، در راستای عمود بر آنها و یا به عبارتی در راستای عرض ماشین بافندگی در داخل بافت زمینه قرار می گیرند.
مهمترین وظیفه نخهای پود، کنار هم نگه داشتن نخ های چله به فواصل مشخص و ثابت و در نتیجه استحکام بخشیدن به بافت زمینه و کل فرش در جهت عرض می باشد.
در واقع، هر نخ پود به صورت کاملا صاف و کشیده شده در داخل دهنه بافت بین دو دسته موازی از نخهای چله قرار داده میشود که به این عملیات «پودگذاری» می گویندبا بسته شدن دهنه بافت، نخ پود لابه لای نخهای تار قرار می گیرد و بدین صورت لایه زمینه فرش شکل می گیرد.
ویژگی های عرضی فرش ماشینی (خصوصیات هر فرش در جهت عرض آن)، به عواملی مانند جنس الیاف، استحکام، ازدیاد طول تا حد پارگی، نمره و تاب نخهای پود بستگی دارد. علاوه بر آن، تعداد پود در یک سانتی متر عرض فرش یا همان تراکم پودی فرش نیز بر خصوصیات عرضی فرش تأثیرگذار است.
یکی از مشکلاتی که حین تولید فرش ماشینی وجود دارد، «جمع شدگی عرض فرش» پس از انجام عملیات آهار می باشد. میزان جمع شدگی قابل قبول، معمولا بین ۱ تا ۵٪ عرض فرش است. این مقدار جمع شدگی یکی از مواردی است که دقیقا به ویژگیهای نخ پود بستگی دارد.
به نظر می رسد عواملی چون جنس نخهای پود، نمره آنها، میزان تاب نخها، تثبیت یا عدم تثبیت نخ (اصطلاحا فیکسه کردن یا نکردن نخ)، مقدار ازدیاد طول نسبی نخهای پود، میزان بازگشت پذیری آنها، کشیدگی نخ پود هنگام پودگذاری، تراکم عرضی (تاری) فرش و نوع طرح بافت زمینه فرش، بر میزان جمع شدگی عرض فرش حین آهار تأثیرگذار است.
۳ – ۱ – ۳ – ۲ – نخهای خاب مرده
علاوه بر دو جزء اصلی تشکیل دهنده بافت زمینه فرش، نخهای خاب مرده نیز به عنوان یک جزء فرعی در ساختار بافت زمینه فرش قرار دارند. نخهای مختلف رنگی تشکیل دهنده خاب فرش، پس از بافت در یک قسمت از فرش، تا بافته شدن در نقطه ای دیگر، عملا به کار نمی آیند و به صورت رزرو و شناور باقی می مانند.
برای این که این نخها در چنین موقعیتی رها نباشند، آنها را در لابه لای نخهای چله و پود فرش در داخل ساختار بافت زمینه فرش رو و زیر درگیر می کنند که به «خاب مرده درگیر» موسوم هستند.
چنان چه نخ های خاب مرده در داخل بافت زمینه، لابه لای نخهای تار و پود مخفی نشوند، به صورت «شناور» در پشت فرش زیر، رها می شوند که سبب نازیبایی فرش و مشکلات عدیده دیگر می شود.
علاوه بر آن برای خلاصی از آنها، نیاز به یک عملیات تکمیلی اضافه به نام «پشت پاک کنی» برای جدا کردن آنها و تمیز کردن پشت فرش زیری در قسمت تکمیل خواهد بود.
