در سری مقالات تاریخچه فرش در دنیا , در این قسمت به سراغ تاریخچه پیداش و تولید اولین فرش های ماشینی در کشور ایران رفته ایم, تا ببینیم از فرش از کجا اومده و به کجا میرود
۲ – 4 – 1 – تاریخچه صنعت فرش ماشینی در ایران
سابقه ۵۰ ساله صنعت فرش ماشینی ایران در مقایسه با پیشینه صنعت نساجی کشور، نشان میدهد که این صنعت جوان بوده، عمر طولانی در ایران ندارد. اولین زمزمه های تولید فرش ماشینی در ایران، در دهه ۴۰ هجری شمسی مطرح شد.
طرح راه اندازی این صنعت در کشور، به یکی از مناقشه برانگیز ترین بحثهای تاریخ صنعت ایران بدل شد. در آن برهه زمانی، نظرات عموم کارشناسان مبتنی بر این تفکر بود که باید به شدت با ماشینی شدن تولید فرش در ایران، که نتیجه ای جز نابودی هنر- صنعت فرش دستباف کشور نخواهد داشت، مخالفت کرد.
اشتغال تعداد زیادی از نیروی کار در این هنر- صنعت، درآمد صادراتی قابل توجه و شهرت جهانی فرش دستباف ایران، از جمله مواردی بود که سبب شد تا از سرمایه گذاری در صنعت فرش ماشینی ایران جلوگیری شود. این اختلاف نظر تا آن جا شدت یافت که در مکاتبات وزرای اقتصاد و کار با نخست وزیر وقت نیز به آن پرداخته شد و حتی جهت حل اختلاف نظرها، پای دربار نیز به این ماجرا باز شد.
نتیجه فشارهای سنگین داخلی و مناقشات اداری تصویب قانونی در مقطعی از زمان شد که بر اساس آن در صورت کشف کارخانه قالی بافی ماشینی، کلیه ماشین آلات و تجهیزات مربوطه، توقیف، معدوم و متخلف به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهد شد.
همچنین به موجب این قانون، مجازات هایی برای سفارش دهندگان، خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته شده بود. بنابراین، به نظر می رسد مهم ترین علت عدم تولید فرش ماشینی در ایران، ممنوعیت تولید صنعتی این کالا به دلیل حمایت از فرش دستباف بوده است. اما پس از گذشت چند سال شرایط به گونه دیگری رقم خورد.
در سال ۱۳۵۱، شرکت مخمل و ابریشم کاشان با وارد کردن ۶ دستگاه ماشین بافندگی به تولید نوعی فرش ماشینی اقدام کرد. این فرش ها از نخ اکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای مستقر در خود شرکت، بافته می شدند.
همچنین در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی برای تولید ۱۰ میلیون متر مربع فرش ماشینی با کشور بلژیک منعقد کرد و موفق به اخذ مجوز تولید این محصول در ایران شد. در اواخر سال ۱۳۵۲، شرکت صنایع کاشان با استفاده از ۱۸ دستگاه ماشین بافندگی ماکویی واندویل.
تولید انبوه فرش ماشینی با نام تجاری «فرش راوند» را آغاز نمود. فرش های تولیدی این کارخانه، از نوع ۳۵۰ شانه با تراکم طولی ۹۰۰ بود که از نخ های خاب پشمی ریسیده شده در سیستم نیمه فاستونی بافته می شدند.
این فرش، از نظر تعداد گره، مشابه فرش دستباف ۲۸ رج کاشان بود که به طور عمده در آن زمان در کاشان بافته می شد و فرشی با تراکم متوسط به حساب می آمد. در بافت اولین نمونه های فرش ماشینی تولیدی در ایران.
نخهای پود پنبه ای به کار می رفت. وجود نخهای خاب پشمی و چله و پود پنبهای سبب می شد تا فرش ماشینی تولید شده شباهت بسیاری به فرش های دستباف داشته باشد.
در سال ۱۳۵۴، دو واحد تولیدی فرش ماشینی دیگر راه اندازی شدند. اولی که به نام فرش پارس در شهر صنعتی قزوین شروع به فعالیت نمود و دومی به نام «شه بافت» (پس از انقلاب به «فرش گیلان» تغییر نام یافت)، که تقریبا همزمان با اولی در شهر رشت آغاز به کارنمود.
هر دو واحد تولیدی، ماشین های بافندگی در ماکویی تکسیما را از آلمان شرقی وارد کشور کرده و فرش های ماشینی تکسیما را می بافتند. طی این مدت، شرکت مخمل و ابریشم کاشان نیز، تعداد ۱۲ ماشین بافندگی بدون ماکو (راپیری) به کشور وارد کرد.الیاف پشم مورد استفاده در بافت فرش های ماشینی آن زمان از کشور نیوزیلند وارد ایران می شد.
دلیل استفاده از این نوع الیاف پشم، طول و قطر مناسب آنها ( ۱۵۰ میلی متر طول متوسط و ۳۳ میکرون قطر متوسط الیاف) بود، که بهترین و در عین حال مقرون به صرفه ترین نوع الیاف پشم برای تولید فرش ماشینی در ایران بود.
به طور کلی، این نوع الیاف در سطح جهانی در دسته بندی الیاف پشم، پایین تر از الیاف پشم مرینوی استرالیا و بالاتر از پشم آسیایی (تولیدی داخل ایران قرار دارد. پشم مرینو، بسیار ظریف و گران قیمت است و استفاده از آن در بافت فرش ماشینی توجیه اقتصادی ندارد.
الیاف پشم داخلی نیز اگرچه قیمت مناسبی دارد، لیکن از نظر فنی قابل استفاده در بافندگی فرش ماشینی نیست، چون دارای ضخامت و نایکنواختی زیاد و استحکام پایین می باشد.
اگرچه در فرشهای ماشینی اولیه بافت ایران، از نخهای پود پنبه ای استفاده می شد، لیکن بعدها به تقلید از فرش های بافت کشور بلژیک از نخهای جوت به عنوان پود فرش ماشینی استفاده شد که تاکنون هم ادامه دارد.
تا قبل از انقلاب اسلامی ایران، در مجموع ۱۴ واحد تولید فرش ماشینی به نامهای شرکت صنایع قالی کاشان (قالی راوند)، فرش پارس، فرش گیلان، فرش مولن روژ، فرش مازندران، فرش البرز، فرش اصفهان بافت، فرش شیراز، فرش باستان یزد، مخمل و ابریشم کاشان، فرش اکباتان، فرش مشهد، ریسندگی و بافندگی ری و فلورمات اصفهان»، در ایران تأسیس شدند.
پس از انقلاب، ۸ واحد از این مجموعه جزء صنایع ملی شد و ۶ واحد، خصوصی باقی ماند.به دلیل قیمت مناسب فرش های ماشینی تولید شده در ۱۰ سال اول آغاز فعالیت این صنعت در ایران و اشتیاق داخلی برای خرید این کالا در آن زمان، تمامی تولیدات در داخل به فروش می رفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت.
عطش بازار مصرف داخل آن چنان زیاد بود که در مقاطعی از تاریخ مانند اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ هجری شمسی، حواله های پیش فروش فرش ماشینی بین عامه مردم به ویژه کسانی که در صدد تهیه جهیزیه بودند و توان خرید فرش دستباف نداشتند، دست به دست (و یا خرید و فروش) میشد.
پس از انقلاب، وزارت صنایع با تصور این که از فرش دستباف حمایت می کند، اجازه تأسیس واحدهای جدید تولید فرش ماشینی را صادر نکرد و تنها دو واحد یعنی فرش «نخشین کردستان» و «فرش دلیجان» موفق به اخذ مجوز تأسیس و تولید شدند.
پس از پایان جنگ یعنی اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی، وزارت صنایع وقت با چرخشی آشکار، سیاست صدور نسبتا آسان مجوز واحدهای تولید فرش ماشینی را در پی گرفت. این آغازی بر رشد قارچ گونه شرکت های کوچک تولید فرش ماشینی در شهرهایی مانند کاشان، آران و بیدگل، اصفهان، مشهد، يزد، دلیجان و… شد.
سهولت در اعطای مجوز تأسیس، شرایط اقتصادی پس از جنگ، نرخ بالای رشد جمعیت کشور و به تبع آن وجود نیروی انسانی جوان و فعال، تکنولوژی پایین ماشین آلات خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتا بازار فروش بسیار عالی، جملگی باعث رشد شتابان این کارخانجات نوپای فرش ماشینی در دهه ۷۰ شمسی شد.
فروش بالای کارخانجات فرش ماشینی در آن بازه زمانی با سودهای کلان و باورنکردنی همراه بود. گواه این مطلب آن که در نیمه اول دهه ۷۰ شمسی نرخ بازدهی سرمایه کل در بسیاری از همین کارخانجات فرش ماشینی کمتر از یکسال (حدود ۱۰ ماه) بود، که تصور چنین نرخی تقریبا در هیچ صنعتی در ایران و حتی جهان ممکن نبود.
همین جاذبه بالا، باعث شد تا تعداد جوازهای تأسیس کارخانه فرش ماشینی صادره در دهه ۷۰ هجری شمسی به بیش از صدها مورد برسد! در نیمه دوم همین دهه بود که صادرات غیر رسمی و سپس رسمی به کشورهای همسایه از جمله افغانستان، پاکستان و عراق آغاز شد.
عمده فرش های صادراتی به این سه کشور، فرش های ارزان قیمت مناسب بازارهای داخلی آنها مانند فرش های ۳۵۰ شانه پلی پروپیلن و یا ۴۴۰ شانه مخلوط اکریلیک و پلی پروپیلن بود.
با افزایش تعداد کارخانجات فرش ماشینی در دو شهرستان کاشان و آران و بیدگل که با یکدیگر ۶ کیلومتر فاصله دارند، این منطقه به قطب تولید فرش ماشینی ایران تبدیل شد. اکثر این کارخانجات، به مرور در سه شهرک صنعتی شامل شهرکهای صنعتی راوند و امیر کبیر کاشان و سلیمان صباحی آران و بیدگل مستقر شدند.
بعدها تعدادی شهرک صنعتی دیگر مانند هلال در آران و بیدگل، فتح المبین در کاشان و انصار در نوش آباد به این مجموعه اضافه شدند. علاوه بر شرکتهای مستقر در این شهر کها، تعدادی از کارخانجات فرش ماشینی در اطراف این دو شهرستان و خارج از محدوده شهرکهای صنعتی استقرار یافتند.
تعداد کارخانجات در این منطقه به حدود ۸۵۰ واحد تولیدی و در مقطعی از زمان تعداد ماشین های بافندگی فرش در حال کار، به ۱۳۰۰ ماشین رسید. البته با ورود ماشین آلات جدید و ارتقای سطح تکنولوژی، بسیاری از کارخانجات کوچک قدرت رقابت خود را از دست داده و از گردونه تولید خارج شدند.
در همان سال ها، تعداد کارخانجات فرش ماشینی در شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود لیکن شیب بسیار کندتری نسبت به منطقه کاشان و آران و بیدگل داشت. تفاوت عمده راه اندازی کارخانجات فرش ماشینی در کاشان با استان های دیگر در حجم سرمایه گذاری، تعداد ماشین های بافندگی هر کارخانه، تکنولوژی ماشین آلات و در نتیجه ظرفیت تولید آنها بود.
در منطقه کاشان و آران و بیدگل، اکثر کارخانجات در مقیاس بسیار کوچک و با یک یا دو ماشین بافندگی ماکویی راه اندازی می شدند، در حالی که در شهرهایی مانند مشهد، یزد و اصفهان ظرفیت تولید هر کارخانه معادل تولید چند کارخانه در کاشان بود.
نمونه ای از شرکتهای بزرگ مستقر در سراسر کشور به جز منطقه کاشان و آران و بیدگل، عبارتند از:
«گروه فرش مشهد» در استان خراسان رضوی تأسیس شده در سال ۱۳۵۷ برندهای فرش مشهد، فرش نگین، فرش زمرد، ریسندگی های وابسته و…)،
«گروه ستاره کویر یزد» مستقر در استان یزد، تأسیس شده در سال ۱۳۶۰ (برندهای فرش ستاره کویر یزد، فرش خاطره کویر و…)، «فرش ساوین» در استان تهران سال تأسیس ۱۳۷۸ (مجموعه های وابسته شامل شرکت نساجی رازی، شرکت تولیدی و صنعتی فرتاب و شرکت ساوین تاب)،
«شرکت قالی سلیمان» مستقر در استان اصفهان، «فرش ستاره طلایی ملت» تأسیس شده در استان اصفهان سال ۱۳۷۰، «شرکت فرش شیخ صفی» مستقر در استان اصفهان سال تأسیس ۱۳۷۳، «شرکت نساجی تهران» تأسیس شده در شهرستان نطنز استان اصفهان در سال ۱۳۶۱ (واحد ریسندگی اکریلیک نخ فرش) و ۱۳۷۰ (واحد بافندگی فرش).
و به طور کلی، استان اصفهان با حدود ۷۵٪ ظرفیت تولید فرش ماشینی کشور، رتبه نخست و پس از آن استان های یزد، خراسان رضوی، مرکزی، تهران، آذربایجان غربی، مازندران و… قرار داشتند. با گذشت زمان، ارتقای تکنولوژیکی ماشین آلات و تخصصی تر شدن تولید، به مرور از تعداد کارخانجات در سایر استانها کاسته شد.
در نقطه مقابل؛ با توسعه زیرساخت های مورد نیاز این صنعت، افزایش حجم سرمایه گذاریها و ورود مدرن ترین ماشین های بافندگی و ریسندگی روز دنیا به منطقه کاشان و آران و بیدگل، رونق صنعت فرش ماشینی این منطقه، روز به روز افزایش یافت تا آن جا که امروزه به یکی از قطب های مهم تولید فرش ماشینی جهان تبدیل شده است.
از نظر تکنولوژیکی، ماشین های بافندگی نصب شده در انبوه کارخانجات فرش ماش دهه ۷۰ شمسی، از نوع ماکویی ساخت داخل و یا ماشین های قدیمی خارجی موجود در ایران بودند.
با توجه به نیاز شدید بازار آن زمان به ماشین های بافندگی فرش، ماشین سازی از اواخر دهه ۶۰ ه. ش. در داخل کشور آغاز شد. در اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی، تعدادی از مهندسین و تکنیسین های شرکت صنایع کاشان (فرش راوند)، شروع به ساخت قطعات و سپس مونتاژ ماشین های بافندگی به شیوه کپیسازی ماشین های واندویل موجود در آن کارخانجات نمودند.
بدین ترتیب، اوج ماشین سازی در صنعت فرش ماشینی در دهه ۷۰ شمسی رخ داد. صدها ماشین بافندگی ماکویی ساخت داخل، که عموما کپی برداری شده از نمونه های خارجی بودند، توسط چند شرکت ماشین سازی داخلی ساخته، نصب و راه اندازی شدند.
سطح پایین تکنولوژی این ماشین آلات و مکانیکی بودن اکثر قسمتهای ماشین و مکانیزم های آنها سبب شده بود تا امکان کپی برداری از روی قطعات و همچنین مونتاژ ماشین آسان باشد. به همین علت، شرکت های متعدد ماشین سازی داخلی (به ویژه در کاشان) به وجود آمدند و رقابت تنگاتنگی بین آنها شکل گرفت.
اما مشکلات کمبود سرمایه، فقدان فرهنگ کار تیمی، فروکش کردن عطش بازار فروش ماشین های بافندگی فرش و رکود حاکم بر بازار فرش ماشینی در اواخر دهه ۷۰ شمسی، باعث شد تا تقریبا تمام شرکتهای ماشین ساز به جز دو شرکت «صنیع اصفهان» و «راد کاشان» از گردونه رقابت خارج شوند.
در سالهای بعد، با ورود ماشین های بافندگی دست دوم خارجی که ظهور نسل جدیدی از ماشین های بافندگی ارتقا یافته فرش را نوید می داد و همچنین عدم ارتقای سطح تکنولوژی ماشین های ساخت داخل، تمامی شرکت های ماشین ساز داخلی تعطیل شدند.
به عبارتی، در نیمه دوم دهه ۸۰ هجری شمسی، عملا ساخت ماشین های بافندگی فرش در داخل کشور برای همیشه متوقف شد.در اوایل دهه ۸۰ هجری شمسی، با ورود ماشین های بافندگی را پیری دست دوم از کشورهای خارجی (به ویژه ترکیه به ایران، موج اول نوسازی ماشین های بافندگی فرش و ارتقای سطح تکنولوژی آنها، آغاز شد.
این ماشین ها، دو تفاوت عمده با ماشین های ماکویی در حال کار داشتند: راپیری شدن سیستم پودگذاری ماشین (حذف ماكو) و الکترونیکی شدن ژاکارد. علاوه بر این، ماشین های بافندگی وارداتی مزیت های دیگری مانند سرعت و راندمان تولید بالاتر، کاهش فوق العاده سر و صدا و استهلاک ماشین، کیفیت بالاتر بافت و…. نیز داشتند، که باعث شد تا بسیاری از کارخانجات بزرگ تولید فرش ماشینی، خود را به سرعت ارتقا دهند.
اندکی پس از آن، یعنی در اواسط دهه ۸۰ شمسی، برخی از شرکتهای بزرگ تر با خرید و راه اندازی ماشین آلات مدرن بافندگی فرش، فاصله تکنولوژی تولید خود با سایر رقبا را به طور چشمگیری افزایش دادند.
با آغاز ارائه تسهیلات بانکی زود بازده و سایر تسهیلات از منابع بانک های دولتی و خصوصی در سال های میانی دهه ۸۰ شمسی و به بعد، ارتقای تکنولوژی ماشین آلات با سرعت بسیار بالایی رخ داد، که می توان آن را موج دوم بازسازی صنعت فرش ماشینی نام گذاری کرد.
حجم بسیار بالای سرمایه گذاری در بخش های مختلف صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته (رنگرزی، آهار، ریسندگی، بافندگی، چله پیچی، خدمات الکترونیک، طراحی نقشه و…) به ویژه در منطقه کاشان و آران و بیدگل، به عنوان قطب صنعت فرش ماشینی ایران، تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش ماشینی ایران به وجود آورد.
این تحولات چنان شتابان صورت گرفت، که معادله اختلاف سطح تکنولوژی کارخانجات فرش ماشینی کاشان و آران و بیدگل با سایر استانها، بر عکس شد. به گونه ای که در حال حاضر، با ورود ماشین های بافندگی فرش ۱۲۰۰ شانه، بالاترین سطح تکنولوژی ماشین آلات فرش ماشینی جهان، در این منطقه مشغول به کاراست.
با تلاش صاحبان سختکوش صنعت فرش ماشینی به ویژه در سالهای تحریم اقتصادی، صادرات فرش ماشینی ایران در سال ۹۳ به حدود ۳۵۰ میلیون دلار رسید، که نوید بخش امکان تحقق هدف نهایی صنعت فرش ماشینی ایران یعنی صادرات یک میلیارد دلاری در افق ۱۴۰۴ کشور میباشد.
پایان قسمت اول
قسمت بعد:
