در قسمت قبلی از سری مقالات تاریخچه فرش در مورد نحوه پیدایش فرش در کشور ایران صحبت کردیم , در قسمت دوم و سوم قصد داریم در مورد تاریخچه فرش در اروپا و جهان صحبت کنیم
۳ – ۳ – ۱ – تاریخچه فرش دستباف در اروپا
اگر چه خاستگاه و منشأ پیدایش فرش ،کشورهای آسیایی چون ایران می باشد، اما متأسفانه و یا خوشبختانه در این کشورها تلاش قابل توجهی جهت ماشینی کردن تولید آن انجام نشده است.
شاید یکی از مهم ترین موانع این امر، القای این تفکر بوده است که با ماشینی شدن بافت فرش، هنر هزاران ساله و اجدادی یک ملت که بخشی از میراث فرهنگی آن ملت است، از بین می رود.
چنین طرز فکری، نه تنها برای عامه مردم بلکه برای جمع هنرمندان و به ویژه دولتمردان و حاکمان، کابوس وحشتناکی بوده است که هر تلاشی را برای صنعتی کردن تولید فرش در نطفه خفه می کرده است.
البته در اینجا، صرفا به یکی از دلایل صنعتی نشدن تولید فرش در این دسته از کشورها اشاره شده و بنا نیست تا درست یا نادرست بودن چنین طرز تفکری ارزیابی گردد.
در مقابل، پس از روی آوردن اروپاییان به بافندگی فرش دستباف به تقلید از کشورهای آسیایی،صنعتی شدن تولید فرش در اروپا از حدود دویست سال قبل آغاز شد و هم اکنون نیز کشورهای اروپایی بلژیک و آلمان در ساخت ماشین آلات بافندگی فرش پیشرو هستند.
بنابراین، به نظر می رسد پرداختن به تاریخچه فرش دستباف در اروپا که دروازه تولید صنعتی آن است، نکات مهم و جالبی را در بر داشته باشد.
در اوایل قرن ۱۶، کاردینال «ولسی» که علاقه فراوانی به قالیچه داشت،باعث ورود قالیچه های ایرانی و ترکی به انگلستان شد. بر طبق مدارک تاریخی، آغاز صنعت قالی بافی در انگلستان به ۱۵۵۰ میلادی می رسد
قالی های آن زمان که دوره حکومت ادوارد پنجم بود، تحت توجه اشراف و شاهزادگان بافته می شده است و هنوز نیز نشانه شکوه و جلال در نقش و طرح فرش های آن زمان نمایان است. بهترین نمونه آن قالی به نام «ورولوم» است که در سال ۱۵۷۰ و برای ملکه الیزابت بافته شد.
«هالکوت» اولین دریانورد و تاریخ نگار که به روسیه و منطقه «کوکازيا» که دارای صنعت قالی بافی بوده است، سفری داشته، بعد از شرح زیبایی های قالی های دستباف ایرانی در این منطقه، این گونه می نویسد : «در ایران شما قالیهایی از پشم با رنگ های عالی که در نوع خود بهترین هستند را خواهید یافت. همچنین خیلی چیزها در مورد رنگرزی قالیها یاد خواهید گرفت که رنگ آنها در مجاورت باران و مشروب و سرکه لکه برنمیدارد».
در اواخر قرن شانزدهم میلادی، بافت یک نوع قالی معروف به ترکی که دارای گرههای نوع ترکی بود، آغاز صنعت قالی بافی در انگلستان را نوید داد.
عدر سال ۱۶۸۵، تغییرات عمده ای در این کشور روی داد، از جمله این که بسیاری از فرانسویانی که در امر ریسندگی، بافندگی و رنگرزی مهارت داشتند،به شمال انگلستان مهاجرت کردند.
در سال ۱۷۳۵، پیرسال و بروم در ناحیه کیدرمینستر شروع به تولید یک نوع قالی بدون خاب نمودند. در سال ۱۷۲۰، کنت نهم « پمپورک» بازدیدی از کارخانه ساونری فرانسه نمود.
او متوجه شد که در این کارخانه در کنار فرشهای سنتی که به صورت عمودی بافته می شوند،یک نوع قالی دیگر به نام «بروکسل») تولید می شود، که به طور افقی بافته می شود و مرغوبیت بالاتری دارد.
این موضوع باعث شد که او دو نفر را به ناحیه «ویلتون» در شمال انگلستان اعزام کند تا به بافندگان این ناحیه نیز بافت بروکسل را بیاموزند.
میان دو ناحیه ویلتون و کیدر مینستر در انگلستان رقابت سختی بر سر تولید قالی وجود داشت.
به ویژه زمانی که در سال ۱۷۴۵، بافندگان جدید فرانسوی وارد ویلتون شدند، بروم برای جبران آن، در سال ۱۷۴۹ بافندگانی را از «تورنی» به کیدر مینستر آورد تا به آنان نیز بافتن قالی بروکسل را بیاموزند.
در همین زمان بود که روش جدیدی برای بریدن حلقه های بافته شده قالی بروکسل در ویلتون اختراع شد.
به این ترتیب یک نوع قالی جدید در ویلتون بافته شد که به خاطر خاب بریده آن دارای درخشندگی زیادی بود. در سال ۱۷۵۰، یک پناهنده مذهبی به نام «پیتر پاریسوت» در «پدینگتون»، اقدام به تأسیس یک کارگاه قالی بافی نمود که در پناه پناه دوک کمبرلند بعدا به محل بزرگتری در «فولهام» منتقل شد. پاریسوت در این ناحیه یکصد کارگر را که اکثرأ فرانسوی بودند، به کار گرفت.
او به وسیله بسیاری از شاهزادگان حمایت می شد،ولی به خاطر مشکلات خانوادگی ورشکسته شد و در سال ۱۷۵۵ یک تولید کننده لباس به نام «پاساونت» کارخانه را خرید و به اکستر منتقل کرد.
در همان سال مورنیز» در «مورفیلد» و «توماس وایتی» در آکسمینستر شروع به تولید قالی هایی کردند کردند که به طور عمودی بافته می شدند و گره های آن از نوع ترکی بودند.
البته ابزار مورد استفاده این بافنده ها با دستگاههای مدرن قالی بافی آکسمینستر متفاوت بود. کارخانه آکسمینستر در سال ۱۸۳۵ بسته شد و ماشین آلات آن به ويلتون منتقل شد.
در فاصله بین سال های ۱۷۷۰ و ۱۷۹۰ میلادی، صنعت قالی بافی انگلستان توجه خود را به طرح و بافت قالی های هنری معطوف نمود.
در این رابطه برادران «آدام» و «لاورتون) | «لاورتون» عهده دار تهیه نقشه برای قالی های فراوانی شدند و وایتی قالی هایی برای اتاق های اتاقهای سلطنتی و قصر برایتون میبافت.
قیمت ۱۰۰۰ پوند برای یک قالی نشان دهنده کیفیت قالی های تولید انگلستان در آن دوران است. در قرن نوزدهم به دلیل رقابت فرش های ماشینی، تقاضا برای تولید فرش مرغوب دستباف کاهش یافت.
کارخانه هایی که فرش های بروکسل تولید می کردند در مناطق کیدر مینستر و یورکشایر و همچنین اسکاتلند تأسیس شدند و تولید قالی های ماشینی افزایش یافت.
صادرات فرش از انگلستان به آمریکا در سال ۱۷۹۱ شروع شد. تا قبل از آن مردم آمریکا از پارچه های قلاب دوزی شده، به جای فرش استفاده می کردند. بعدا در سال ۱۸۲۵، فردی به نام ویلیام پیتر اسپراک اولین کارخانه را در فيلادلفيا تأسیس نمود.
در فاصله سال های ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ پیشرفتهای صنعتی عظیمی همراه با رشد جمعیت در انگلستان رخ داد. جمعیت انگلستان از ۷ میلیون نفر در سال ۱۷۶۰ به ۱۸ میلیون نفر در سال ۱۸۵۱ افزایش یافت.
در سال ۱۷۸۵،«وات» و «بولتن» از موتور بخار برای به حرکت درآوردن یک ماشین پنبه پاک کنی استفاده کردند. کردند. استفاده از ماشین بخار در کارخانجات قالی بافی در کیدر مینستر باعث شد تا به زودی این ناحیه به صورت مرکز قالی بافی انگلستان در آید.
با توجهی که چارلز لول، پادشاه انگلستان به این منطقه نمود،باعث شد که این منطقه از یک ناحیه باستانی، به یک مرکز بزرگ تجارت و تولیدات نساجی تبدیل شود.به طوری که در سال ۱۶۶۷، در این منطقه ۴۱۷ دستگاه بافندگی وجود داشت.
اما بعدأ صنعت بافندگی در این منطقه نزول کرد و جای آن را صنعت قالی بافی گرفت. به طوری که در سال ۱۸۳۰، بیش از ۱۰۰۰ دستگاه قالی بافی در این منطقه وجود داشت.
در سال ۱۸۰۱ میلادی، شخصی به نام «ژاکارد» از اهالی لیون فرانسه دستگاهی را برای انتخاب و کنترل نخهای تار اختراع کرد، که بعدها به نام خود او «ژاکارد» نامیده شد و انقلابی را در صنعت بافندگی دنیا به وجود آورد.
در سال ۱۸۲۵، مکانیزم ژاکارد جایگزین ابزارهای دستی کند قدیمی بافندگی شد و باعث افزایش تولید آنها گردید. قالی های ژاکارد تا ۵ رنگ داشتند و بر حسب تعداد رنگ ها نام گذاری می شدند.
و در حدود سال ۱۸۳۰ در اسکاتلند، دو اختراع دیگر که هر دو در مورد مسأله اضافه کردن رنگ های گوناگون در طرح بافت بودند، صورت گرفت.
در سال ۱۸۳۱، «ریچارد ویتک روش جدیدی را برای رنگرزی نخ خاب قالی اختراع نمود،که به وسیله آن فرش های باخاب چاپی، بافته می شد.
این روش جدید باعث شد از یک دستگاه نخ خاب، بتوان در طرحی با رنگ های گوناگون با قیمت ارزان استفاده نمود.
بعد از این که چند مشکل در طراحی و استفاده از این روش مرتفع شد، از این روش در اسکاتلند هم استفاده شد.
در سال ۱۸۴۳، به علت مورد توجه قرار گرفتن این روش در «هالیفاکس»،این مکان مرکز تولید فرش با خاب چاپی شد.
به طوری که در سال ۱۸۵۰، در حدود ۱۲۰۰ دستگاه بافندگی به این روش و در حدود ۲۵۰۰ دستگاه بافندگی قالی به روش بروکسل در انگلستان مشغول به کار بود.
حدود سالهای ۱۷۹۶ و ۱۷۹۷، چتایی جهت تولید طناب و حصیر از هند به انگلستان وارد می شد. در سال ۱۸۲۴، یک تولید کننده متوجه شد که می توان از چتایی به جای پشم در تولید قالی استفاده نمود.
او نخهای چتایی را رنگرزی کرد و برای اولین بار در «آبینگدون» در قالی بافی از چتایی استفاده شد. در سال ۱۸۳۲، فردی به نام ویلیام تیلور»، روشی را برای بالابردن استحکام نخ چتایی با آغشته نمودن آن با روغن نهنگ ابداع کرد که نتیجه آن، تولید و ریسیدن نخ چتایی به مقیاس زیاد بود. در سال ۱۸۵۲ از چتایی در تولید قالی های بروکسل استفاده شد.
استفاده از موتور برق در دستگاه قالی بافی، ابتدا در فاصله سال های ۱۸۴۰ تا ۱۸۴۵ در آمریکا روی یک دستگاه قالی بافی به روش اینگرین انجام شد، اما استفاده تجارتی از این روش در سال ۱۸۴۹ روی دستگاه های قالی بافی بروکسل صورت گرفت.
این اقدامات، مقدمه ماشینی شدن تولید قالی در اروپا و آمریکا شد.
علاوه بر انگلستان،فرانسه یکی از قدیمی ترین و مهم ترین کشورهای اروپایی تولید کننده قالی دستباف و سپس ماشینی بود.
پیشرو بودن فرانسه در برخی از مقاطع زمانی سبب میشد که تولید کنندگان قالی در سایر کشورهای اروپایی به ویژه انگلستان، اقدام به جذب بافندگان ماهر فرانسوی برای انتقال دانش فنی بافت قالی های جدید نمایند. بنابراین در ادامه، به تاریخچه تولید قالی دستباف در فرانسه پرداخته میشود.
تاریخچه فرش در فرانسه
طی قرن شانزدهم میلادی، «آبسون» و «بیوآس» در فرانسه از مراکز مهم قالی بافی بودند.طرحهای دقیق تر و جالب فرانسوی که موضوع اصلی طرح آنها گل بود، جای وسیعی در قصرهای بزرگ پیدا نمود.
در سال ۱۵۹۶، «پیردوپونت» یک فرش دستباف را که در آن از گره ترکی استفاده شده بود، برای «هنری» پنجم بافت.
این فرش چنان مورد توجه پادشاه قرار گرفت که به دستور او یک کارگاه قالی بافی برای این هنرمند در قصر «لوور» تأسیس شد.
این کارگاه در سال ۱۶۲۰ به علت گسترش زیاد به محل بزرگ تری در خارج از پاریس که یک کارگاه متروکه صابون سازی بود منتقل شد. فرش های تهیه شده در در این کارگاه به نام فرش های «ساونری» مشهور بود.
این کارگاه جزء داراییهای پادشاه محسوب می شد و با اجازه وی فرش های بافته شده در این کارگاه به خارج صادر می گردید. قصر لوور و قصر «ورسای» که بعدا ساخته شد، با فرشهای ساوتری تزئین شده بودند.
صدسال بعد از آن، گزارش یک بازدید کننده از ساوتری نشان داد که دو نوع فرش مختلف در آنجا بافته می شد.
فرش های دستباف بر روی دار قالی و البته با تکنیک های اصیل و مشابه فرش های شرقی از پایین به بالا بافته می شدند، با این تفاوت که گره زنی بر روی یک میله لبه تیز، که در سرتاسر عرض دستگاه قرار داشت، انجام می شد.
هنگامی که میله بیرون کشیده می شد لوپها بریده می شدند. علاوه بر فرش های دستباف، شرکت ساونری فرش های با خاب حلقه ای (فرش بروکسلی) عرضه می کرد که با دستگاه های بافندگی پدالی بافته می شدند.
ارزش قالی های ساونری از نظر قیمت و کیفیت پایین تر از قالی هایی بود که در کارخانه سلطنتی آبسون بافته می شد.
قالی های آبسون از یک طرف بافته می شدند در حالی که قالی های ساونری از پایین به بالا بافته می شدند.
در سال ۱۸۲۵ کارخانه ساونری بسته شد و دستگاه های بافندگی آن به کارخانه «گوبلین» در «بیوآس»، جایی که کارخانه دولتی دولتی تولید پارچه های رومبلی قرار داشت، منتقل شد.
پایان بخش دوم
